Teoria e Arkitekturės. Traktatet Historike.

Njė ndėrtesė e mirė duhet tė plotesojė 3 principe: qėndrueshmėrinė, komoditetin dhe tė japė kėnaqėsi.

Puna mė e hershme qė ka mbijetuar nė lidhje me arkitekturen ėshtė De architectura, nga arkitekti Romak Vitruvius nė shekullin e parė para erės sė re. Sipas Vitruvius, njė ndėrtesė e mirė duhet tė plotesojė 3 principe: qėndrueshmėrinė, komoditetin dhe tė japė kėnaqėsi.

Nė njė gjuhė mė tė thjeshtė do tė ishte:

Qėndrueshmėri- njė ndertese duhet tė pėrballojė kushtet natyrore dhe tė mbetet nė gjendje tė mirė.

E dobishme- duhet tė jetė e pėrshtatshme me qėllimet pėr tė cilat ėshtė krijuar.

E bukur- duhet tė jetė estetikisht e kėndėshme.

Sipas Vitruvius, arkitekti duhet tė pėrpiqet tė plotėsojė tė treja kėto atribute sa mė mirė tė jetė e mundur. Leon Battista Alberti, i cili bashkėpunon me idetė e Vitruvius nė traktin e tij, De Re Aedificatoria, pa bukurinė para sė gjithash si ēėshtje proporcionale, edhe pse stolitė gjithashtu luanin njė rol tė rėndėsishėm. Pėr Alberti, rregullat e pėrpjesėtimit ishin ato qė qeverisnin figurėn njerėzore tė idealizuar, mesatarja e Artė.

Aspekti mė i rėndėsishėm i bukurisė ishte, pra, njė pjesė e natyrshme e njė objekti, nė vend tė diēkaje tė aplikuar sipėrfaqėsisht, dhe bazohej nė tė vėrteta universale dhe tė njohura. Nocioni i stilit nė art nuk u zhvillua deri nė shekullin e 16-tė, me shkrimin e Vasarit: nga shekulli i 18-tė, Jetėt e Piktorėve, Skulptorėve dhe Arkitektėve mė tė shquar ishin pėrkthyer nė Italisht, Frėngjisht, Spanjisht, dhe Anglisht.

Nė fillim tė shekullit tė 19-tė, Augustus Welby Northmore Pugin shkroi Contrasts (1836) qė, siē sugjeroi titulli, e kundėrshtoi botėn moderne dhe industriale, tė cilėn ai e pėrdori, me njė imazh tė idealizuar tė botės neo-mesjetare. Arkitektura Gotike, besonte Pugini, ishte e vetmja "formė e vėrtetė e krishterė e arkitekturės".

Kritiku i artit Anglez i shekullit 19, John Ruskin, nė, Shtatė Lampat e Arkitekturės, botuar mė 1849, ishte shumė mė i ngushtė nė pikėpamjen e tij pėr atė qė pėrbėnte arkitekturėn. Arkitektura ishte "arti i cili disponon dhe zbukuron ndėrtesat e ngritura nga njerėzit ... sipas kėndvėshtimit tė tyre" kontribuojnė "nė shėndetin e mendor, fuqinė dhe kėnaqėsinė".

Pėr Ruskin, estetika ishte me rėndėsi thelbėsore. Puna e tij vazhdon tė pohojė se njė ndėrtesė nuk ėshtė me tė vėrtetė njė punė arkitekturore nėse nuk ėshtė nė njė farė mėnyre "stolisur". Pėr Ruskun, njė ndėrtesė funksionale mirė e ndėrtuar, mirė e pėrpiluar, funksionale, duhej mė sė paku tė ishte e lidhur me vargje.

Nė lidhje me dallimin midis idealeve tė arkitekturės dhe ndėrtimit tė thjeshtė, arkitekti i njohur i shekullit tė 20-tė, Le Corbusier shkroi: Ti pėrdor gur, dru dhe beton, dhe me kėto materiale ndėrton shtėpi dhe pallate: ky ėshtė ndėrtimi. Por papritur ju prekni zemrėn time, mė bėni mirė, jam i lumtur dhe them: Kjo ėshtė e bukur, ėshtė Arkitektura ".

Bashkėkohėsi i Le Corbusier, Ludwig Mies van der Rohe, tha: "Arkitektura fillon kur vendosni me kujdes dy tulla."