Historia e Gjeografisė

Gjeografia padyshim ėshtė njė ndėr shkencat mė tė vjetra.

Qė nė parahistori njerėzit kanė tentuar tė sqarojnė zhvillimin e proceseve tė natyrės, mandej ti njohin renditjet kronologjike edhe pse shkenca nė njė mėnyrė ka qenė e pranishme nė pjesėn mė tė madhe tė civilizimeve tė lashta. Shkrime mė tė shumta pėr natyrėn si tėrėsi i hasim te filozofėt antikė.

Pėr gjeografinė rezultate tė rėndėsishme nga ajo kohė ka dhėnė Aristoteli - pėr mozaikun e sipėrfaqes sė tokės dhe brezat e nxehtėsisė dhe Erastoteni - mbi madhėsinė dhe dimensionet e Tokės. Erastoteni nė shekullin e III p.e.s. i pari e pėrdori termin gjeografi. Mjaft rėndėsi mori vepra e Klaud Ptolemeut "Syntaksis" qė u bė ligj pėr botėn shkencore deri nė kohėn e Kopernikut.Ai paraqiste nė tė shtrirjen e botės sė njohur deri nė atė kohė, tė pėrcaktuara mbi bazėn e koordinatave gjeografike, pozicionin e qyteteve dhe tė grykėderdhjeve lumore (madje dhe tė vendit tonė Shqipėrisė).

Nė mesjetė vjen deri te stagnimi i shkencave nė pėrgjithėsi duke pėrfshirė edhe gjeografinė. Shkencat e atėhershme janė zhvilluar gjithashtu edhe nė kuadėr te civilizimit islam.

Gjeografėt mė tė dalluar tė kėsaj kohe janė Al-Biruni dhe Al-Idrisi. Gjatė kėsaj periudhe shkenca e gjeografisė nė pėrgjithėsi, nuk avancoi, madje disa arritje tė antikitetit, si pėr shembull, koncepti mbi rrumbullakėsinė e Tokės, formimin e maleve etj., nuk shpjegoheshin me dukuritė natyrore, por me ato fetare.

Po kėshtu dhe dyndjet e fiseve barbare, krahas shkatėrimeve tė shumta penguan mjaft edhe zhvillimin e mėtejshėm tė arritjeve tė antikitetit. Gjatė kėsaj periudhe pėr tu pėrmendur janė zbulimi i ishujve veriore tė Oqeanit Atlantik dhe tė kontinentit tė Amerikės Veriore nė vitin 1000 nga vikingėt, udhėtimet nė Azi tė Plan Karpinit, Ribruhut, tė Marco Polos, njohuritė gjeografike tė arabėve etj. Po ashtu vlen tė ceket eksploratori i madh Ibn Batutta.

Zhvillim tė dukshėm tė gjeografisė nė perėndim i dhanė zbulimet gjeografike duke iu falėminderuar detarėve si Kristofor Kolombi, Vasko de Gama, Fernando Mangelani etj.

Zhvillimi i shpejtė i astronmisė dhe mekanikės qiellore nė shekullit e XVI dhe XVII, paraqesin bazėn e mendimit tė lėvizjes sė trupave qiellorė dhe rrjedhojat e lėvizjes sė tyre pėr Tokėn. Fillimi i zhvillimit tė gjeografisė si shkencė i pėrshkruhet gjeografit Holandez Bernard Varenijusit, i cili e ka shkruar veprėn me titull "Gjeografia e pėrgjithshme". Edhe pse zbulimet e rėndėsishme teknike tė cilat ndikuan nė zhvillimin e gjeografisė nė shekullit XVII dhe XVIII, ajo mbetet kryesisht shkencė deskriptive deri nė paraqitjen e hulumtuesit tė madh tė gjeografisė me prejardhje Gjermane Aleksandėr Humbollit i cili nė fillim tė shekullit XIX i vė themelet e gjeografisė moderne.

Pas tij mjaft i rėndėsishėm ėshtė edhe Karl Rihter i cili ka qenė nėn ndikimin e madh tė filozofit Imanuel Kantit. Kontribut tė rėndėsishėm gjatė kėsaj kohe kanė dhėnė nė Sh.B.A. V.M Denis teoria e zhvillimit tė relievit si cikėl gjeografik dhe Vlladimir Dokuqajev nė Rusi.

Gjatė shekullit XIX themelohen katedrat e gjeografisė nėpėr universitetet evropiane.