Marin Barleti (1460 - 1513).

Historiani i shquar Marin Barleti ėshtė figura mė e madhe e lėvizjes sė humanistėve Shqiptarė tė shekujve XV-XVI.

Marin Barleti lindi rreth vitit 1460 nė Shkodėr. Fare i ri, mė 1478, mori pjesė me armė nė luftėn pėr mbrojtjen e qytetit tė lindjes nga rrethimi i forcave osmane. Heroizmi i bashkatdhetarėve i mbeti nė sy e nė mendje, derisa e pėrjetėsoi nė veprat e tij historike kushtuar luftrave pėr tė mbrojtur atdheun "nga kujtimi i tė cilit,- shkruan ai,- tani pėrtėrihem si pėr mrekulli, por edhe pėr tė cilin s'mund tė shkruaj pa lot nė sy". Rėnia e Shkodrės, qė ishte njė nga kalatė e fundit tė qėndresės shqiptare pas vdekjes sė Skėnderbeut, e detyroi Barletin, si shumė tė tjerė, tė mėrgonte nė Venedik me 1504. Por vepra qė i dha emėr Barletit nė kulturėn shqiptare dhe nė botė ishte "Historia e jetės dhe e bėmave tė Skėnderbeut", shkruar nė latinisht dhe e botuar nė Romė rreth viteve 1508-10. Kjo vepėr nė kohėn e vet u ribotua latisht tri herė, u pėrkthye nė shumė gjuhė evropiane dhe u bė burim i njė literature tė gjerė pėr heroin tonė kombėtar, tė shkruar nė gjuhė tė ndryshme tė botės, qė nga italishtja, spanjishtja, rusishtja, frengjishtja, greqishtja e deri nė japonisht. F.S.Noli ka shkruar me tė drejtė se vepra e Barletit "fitoi kėndonjės anembanė botės dhe e bėri tė pavdekshėm kujtimin e Skėnderbeut nė Evropė".

Popullariteti i madh qė gėzoi vepra shpjegohet me dy arsye: e para lidhet me subjektin qė trajton, me figurėn e Skėnderbeut, e cila u bė e njohur dhe legjendare qysh nė kohėn e vet; e dyta qėndron nė forcėn dhe bukurinė e stilit me tė cilin ajo ėshtė shkruar, njė stil qė tė rrėmben.

Historia e jetės dhe e bėmave tė Skėnderbeut ėshtė, nė rradhė tė parė, njė vepėr historike, por e shkruar nga njė dorė mjeshtri. Stili i gjallė dhe elegant me tė cilin e ka shkruar Barleti, e bėjnė atė njė vepėr edhe me vlerė letrare. Kėto vlera qėndrojnė nė gjuhėn e pasur dhe nė figuracionin e pasur, nė mjeshtėrinė plastike tė vizatimit tė figurės sė Skėnderbeut, nė frymėn patetike dhe vrullin tronditės qė pėrshkon tregimin, si dhe nė bukurinė, gjerėsine dhe lehtėsinė e frazės. Vepra e Barletit pėrshkruan historinė e luftrave heroike tė shqiptarėve, tė udhėhequr nga Skėnderbeu, kundėr hordhive osmane. Atė e pėrshkon nga fillimi nė fund ndjenja atdhetare, krenaria e autorit pėr vetitė luftarake tė popullit tė vet, dashuria dhe adhurimi pėr heroin, qė i dha emrin njė epoke tė tėrė nė historinė e popullit Shqiptar.

Vlera mė e ēmuar qė gjen Barleti te bashkatdhetarėt e vet, ėshtė dashuria pėr lirinė, pėr trojet amtare, vendosmėria pėr tė dhėnė edhe jetėn pėr mbrojtjen e tyre.

Nuk ka gjė mė tė ēmuar pėr njeriun sesa atdheu, nuk ka detyrė mė tė shenjtė sesa lufta pėr ta mbrojtur atė nga i huaji. Kjo ėshtė njė nga idetė e mėdha tė veprės. Kryeni detyrėn ndaj atdheut, pėr tė cilin asnjėherė nuk duhet kujtuar se ėshtė derdhur gjak, se ėshtė luftuar sa duhet, sepse dashuria pėr tė ia kalon ēdo dashurie tjetėr, shkruan Barleti.

Duke folur pėr qėndresėn e shqiptarėve gjatė shekullit XV, Barleti ka vėnė nė qendėr tė veprės sė vet protagonistin dhe heroin e saj qendror Gjergj Kastriotin. Kjo figurė ėshtė vizatuar me dashuri e ngjyra tė gjalla; ajo ėshtė dhėnė me tiparet qė ia njeh historia, pra gjithmonė nė frymėn e humanizmit e tė konceptit humanist pėr njeriun dhe luftėtarin e lirisė.

Barleti e jep Skėnderbeun si personifikim tė heroit qė mishėron forcėn e njeriut, aftėsinė dhe bukurinė fizike e morale tė kėsaj krijese tė mrekullueshme, sipas botėkuptimit humanist. Figura e tij del madhėshtore, si njė hero legjendar, simbol i ēlirimtarit dhe i mbrojtėsit tė lirisė, prijės i njė populli luftėtar e trim, tė dashuruar deri nė dhembje me trojet e veta dhe me lirinė.

Luftėtar i ashpėr dhe prijės me njė zemėr tė madhe njerėzore, madhėshtor dhe legjendar - e tillė tė mbetet nė mendje figura e heroi, skalitur si me daltė nga pena e Barletit.

Nė veprėn "Historia e jetės dhe e bėmave tė Skėnderbeut" autori mbron tė drejtėn e njė populli pėr tė jetuar i lirė, himnizon njeriun dhe forcėn e tij, heroizmin njerėzor dhe dashurinė e natyrshme pėr trojet e tė parėve.

Duke qenė njė vepėr historike, libri i Barletit ka rėndėsinė pėr tė dhėnat dhe faktet qė sjell. Pa kėtė vepėr historiografisė pėr Skėnderbeun do t'i mungonin burimet e para, qė e kanė ushqyer dhe vazhdojnė t'a ushqejnė edhe sot. Nė disa raste, i rrėmbyer nga entuziazmi qė i shkakton kujtimi i ngjarjeve heroike qė pėrshkruan edhe urrejtja pėr pushtuesin, Barleti i zmadhon ngjarjet sidomos ndryshon shifrat e pjesėmarrėsve nė luftime. Por, prapėseprapė, nė thelb dhe nė frymėn e saj tė pėrgjithshme vepra i pėrmbahet sė vėrtetės historike.

Me librin e tij Marin Barleti qėndron nė fillimet e letėrsisė shqiptare, e cila e nis udhėn e saj me njė vepėr tė pėrmasave tė mėdha. Kjo vepėr ėshtė shkruar nė latinisht, qė asokohe ishte gjuha e kulturės nė Evropė, por ajo i pėrket kulturės shqiptare, jo vetėm se ėshtė shkruar nga njė shqiptar, por se ėshtė bota shqiptare qė i ka dhėnė jetė kėtij argumenti madhėshtor tė kulturės sė hershme tė kėtij populli tė lashtė.

-------------------------

Humanist i shquar, historian, i pari autor i njohur dhe njė nga mė tė mėdhenjtė e letėrsisė sė vjetėr shqiptare. Pėr jetėn e tij dihet fort pak. Lindi nė Shkodėr, pėrjetoi, ende i parritur, rrethimin e parė osman tė qytetit, ndėrsa nė rrethimin e dytė, mė 1478-1479, mori pjesė me armė nė dorė nė mbrojtjen e vendlindjes. Pas rėnies sė Shkodrės jetoi nė mėrgim si prift nė trevat venedikase. Kėtu plotėsoi kulturėn e tij humaniste dhe u bė njė njohės i thellė i letėrsisė klasike dhe i gjuhės latine, nė tė cilėn shkruajti veprat e veta. Nė mjedisin e tė mėrguarve tė shumtė shqiptarė, mjaft nga tė cilėt kishin qenė bashkėluftėtarė tė Skėnderbeut, fitoi njohuri tė gjera pėr epokėn e heroit dhe luftėn e madhe tė popullit shqiptar pėr liri, tė cilat i zgjeroi edhe me tė dhėnat e literaturės.

Prej Marin Barletit njihen tri vepra; Rrethimi i Shkodrės (De obsidione Scodrensi, Venedik 1504) jep historinė dramatike tė luftės pėr jetė a vdekje tė banorėve tė qytetit tė rrethuar pėr njė vit nga osmanėt. I mbėshtetur nė shėnimet e kujtimet e veta si dhe tė pjesėmarrėsve tė tjerė, libri jep njė tregim tė saktė tė ngjarjeve politike-ushtarake, por sidomos tė aspektit tė brendshėm, tė vetėdijes sė lartė patriotike tė banorėve tė qytetit. Vepra pati tre ribotime latinisht dhe 5 pėrkthime nė gjuhė tė tjera.

Vepra madhore e Marin Barleti ėshtė Historia e jetės dhe e bėmave tė Skėnderbeut (Historia de vita et rebus gestis Scanderbegi, Romė midis 1508 dhe 1510). Ajo e tregon autorin si njė shkrimtar tė nivelit tė lartė dhe si historian qė pėrpiqet tė ndėrtojė kuadrin e saktė tė jetės sė heroit dhe, me gjithė vėshtirėsitė objektive pėr tė siguruar burimet, jep njohuri tė gjera pėr «Ē'ka ngjarė nė shek.XV dhe ēfarė zhvillimi ka pasur nė atė kohė shoqėria jonė, fshatarėsia shqiptare, jo vetėm nga ana historike, por edhe nga ana kulturore, ekonomike dhe drejtime tė tjera».

Shkurtore e jetės sė papėve dhe perandorėve (Compendium vitarum pontificum et imperatorum, Venedik 1553) ėshtė vepra e vetme e Marin Barleti qė nuk ka tė bėjė me historinė Shqiptare, pėrveē parafjalės-kushtesė pėr Pjetėr Engjėllin, njė nga bashkėluftėtarėt kryesorė tė Skėnderbeut, i cili e pat nxitur dhe ndihmuar autorin nė punėn e tij. Vepra i pėrket Marin Barleti vetėm pėr pjesėn qė arrin deri nė vitin 1512, kurse vazhdimi ėshtė prej njė dore tjetėr. Ėshtė pikėrisht kjo datė qė na lejon tė caktojmė datėn e vdekjes sė Barletit rreth kėtij viti.

Pavarėsisht nga njė varg dobėsish qė janė karakteristike nė pėrgjithėsi pėr historiografinė humaniste, siē ėshtė fryma panegjirike, fjalimet ekzaltuese qė u vihen nė gojė heronjve, imitimi i autorėve klasikė deri nė hollėsitė, pavarėsisht nga pasaktėsitė kronologjike dhe mungesa e tė dhėnave pėr faza e ngjarje tė tėra, veprat e Marin Barleti qėndrojnė si njė burim i dorės sė parė e i pazėvendėsueshėm pėr historinė e shek.XV tė Shqipėrisė, si dhe tė Evropės Juglindore. Krahasimi me tė dhėnat dokumentare qė kemi nė dorėsot, na jep tė drejtė tė themi se nuk qėndrojnė kurrėsesi vlerėsimet negative tė bėra nė tė kaluarėn pėr vlerėn e Marin Barleti si burim. Koncepti i lartė i Marin Barleti pėr historinė e vėrteton atė si njė mendimtar tė shquar, tek i cili kleriku zhduket prapa humanistit; historia pėr tė ishte fryt i veprimit tė njerėzve dhe jo tė fuqive hyjnore.

Veprėn e vet ai e mendonte si njė pėrmendore qė ia kushtonte luftės pėr liri tė atdheut dhe popullit tė vet; ajo nuk do tė kishte njė funksion thjesht estetik, por do t'i shėrbente sė vėrtetės, si mėsuese e jetės, qė do t'i mėsonte njerėzit pėr «tė hapur sytė e pėr tė drejtuar si duhet punėt e njerėzimit. «Historia e Skėnderbeut» e Barletit u bė burimi mė i rėndėsishėm, nga ku patriotėt shqiptarė mėsonin historinė e luftėrave tė lavdishme tė popullit tonė nėn udhėheqjen e Skėnderbeut dhe frymėzoheshin pėr pėrpjekjet e tyre pėr shpėtimin dhe lirinė e Shqipėrisė.